W 1911 roku w Halae, na oczach Greków i sceptycznych kolegów, Hetty Goldman uniosła łopatę jako pierwsza kobieta szefowa wykopalisk na europejskim kontynencie. Co wiemy o tej niezwykłej kobiecie?
Od marzenia o starożytności do pierwszych studiów
11 przyszła na świat w 1881 roku w Nowym Jorku. Pochodziła z rodziny o żydowskich korzeniach i wysokiej pozycji finansowej – Goldmanowie należeli do amerykańskiej arystokracji bankowej końca XIX wieku. Wbrew oczekiwaniom otoczenia młoda Hetty nie wybrała drogi społeczniczki ani filantropki, lecz zapragnęła zająć się archeologią starożytną Grecji i Bliskiego Wschodu.
Ukończyła prestiżową Bryn Mawr College, gdzie już na początku XX wieku kształcono kobiety na najwyższym poziomie. Jej promotorka, Mary Hamilton Swindler, rozbudziła fascynację wykopaliskami i antykiem. Goldman pojechała na studia do Radcliffe College przy Uniwersytecie Harvarda, kończąc doktorat w czasach, gdy kobiecie odmawiano dostępu do wielu laboratoriów i sal wykładowych.
Wyróżniono ją stypendium Charlesa Eliota Nortona, które umożliwiło wyjazd do Grecji i udział w badaniach prowadzonych przez American School of Classical Studies w Atenach. Tam w latach 1909–1911 młoda uczona zmagała się z językowym, kulturowym i społecznym oporem, zarówno wśród miejscowych, jak i własnych kolegów.
Pierwsze wykopaliska – kobieta szefową ekspedycji
W 1911 roku Hetty Goldman i Alice Leslie Walker stanęły na czele wykopalisk w Halae (dzisiejsza Eubea), zmieniając podejście do stanowisk archeologicznych w Europie. Zespół pod ich przewodnictwem dokonał istotnych odkryć związanych z mykeńskimi śladami cywilizacji. Goldman zyskała uznanie nie tylko jako badaczka, lecz także jako doskonała logistyczka i liderka zespołu terenowego.
Jej późniejsza kariera obejmowała badania w Kolofonie (dzisiejsza Turcja), Eutresis (Grecja) oraz Tarsie, gdzie prowadziła prace przez dwie dekady. W latach 1934–1937 wykopaliska w Tarsie przyniosły spektakularne znaleziska – między innymi ceramikę z czasów hetyckich, pozostałości murów z epoki brązu i przedmioty z epoki hellenistycznej. Goldman wielokrotnie publikowała wyniki badań w międzynarodowych czasopismach naukowych, a jej raporty uznawano za wzorce rzetelności akademickiej.
Wyróżniała się szczególnymi praktykami: do zespołów konsekwentnie zapraszała studentki. Dbała, by kobiety prowadziły prace terenowe, samodzielnie dokumentowały znaleziska i zdobywały praktykę.
Barierom na przekór – Goldman jako mentorka i twórczyni nowych ścieżek
Goldman rozumiała, jak trudno kobietom odnaleźć swoje miejsce w nauce, zwłaszcza po powrocie do Stanów Zjednoczonych. W latach międzywojennych pomagała zdobywać fundusze na bursy i akademiki dla studentek. Zaangażowała się w działalność American Association of University Women, walczyła o stypendia, a także prowadziła wykłady, podczas których podkreślała potrzebę aktywnej obecności kobiet nie tylko na uczelniach, lecz także w terenie.
Jej zespoły współtworzyły późniejsze ekspertki światowego formatu. Dorothy Burr Thompson, Ellen Kohler czy Hetty MacArthur zawdzięczały jej nie tylko zawodową szansę, lecz także osobistą odwagę do przeciwstawiania się tradycji męskich towarzystw naukowych. Dzięki nim archeologia w latach 40. XX wieku stała się jednym z niewielu obszarów, gdzie kobiety mogły zdobywać praktyczne doświadczenie na równi z mężczyznami.
Goldman nie zadowalała się wyłącznie badaniami. Z pasją prowadziła referaty na światowych kongresach naukowych, a jej dorobek cytowano w publikacjach poświęconych historii basenu Morza Egejskiego, Anatolii i starożytnego Bliskiego Wschodu.
Pierwsza kobieta-profesor w Princeton
W 1936 roku Hetty Goldman otrzymała powołanie do Institute for Advanced Study przy Uniwersytecie w Princeton. Po raz pierwszy kobieta objęła stanowisko profesora w tej elitarnie męskiej do tej pory przestrzeni. Przez kolejne 11 lat wykładała, prowadziła seminaria i promowała prace magisterskie oraz doktoranckie, otaczając się zarówno studentami amerykańskimi, jak i wybitnymi gośćmi z Europy.
W latach II wojny światowej Goldman miała silny wpływ na kierunki badań archeologicznych w USA. Zorganizowała serię kursów letnich i wyjazdów studyjnych, inspirowała studentki do eksplorowania mniej znanych tematów, a także włączała je w międzynarodowe projekty. Z jej inspiracji powstały pionierskie publikacje nt. roli kobiet w cywilizacji egejskiej, perskiej i hellenistycznej.
W 1967 roku American Institute of Archaeology przyznał jej Złoty Medal za Wybitne Osiągnięcia. Do dziś pozostaje pierwszą kobietą nagrodzoną tym wyróżnieniem.
Wybitne osiągnięcia i wpływ na przyszłe pokolenia
Goldman pozostawiła po sobie dziesiątki publikacji. Najsłynniejsze dzieła poświęciła cywilizacjom Troady oraz cyklowi migracji na Bliskim Wschodzie. Jako pierwsza opisała niektóre wczesne fazy osadnictwa hellenistycznego w Kolofonie, a jej rekonstrukcje ceramiki stały się wzorem w późniejszych badaniach.
Wspomnienia uczennic i studentek podkreślają, że Goldman łączyła twardą naukę z empatią społeczną. Organizowała stypendia, prowadziła zbiórki funduszy na wyposażenie dla studentek i dbała o to, by wyniki badań trafiały nie tylko do wąskiego grona naukowców, ale także do szerszej publiczności.
Do śmierci w 1972 roku pozostawała aktywna zawodowo. Komentowała nowe odkrycia archeologiczne, pisywała eseje, uczestniczyła w uroczystościach otwarcia nowych instytutów naukowych.
W archiwach American School of Classical Studies w Atenach wciąż zachowały się jej dzienniki polowe, pełne skrupulatnych szkiców, notatek i żartobliwych uwag dla młodszych koleżanek.
