Gdy Osip Mandelsztam zniknął w łagrze, Nadieżda wiedziała, że tylko ona może ocalić jego poezję. Przez lata ukrywała wiersze, żyła w ciągłym strachu i samotności, a jej heroiczna walka z systemem stała się jednym z najbardziej przejmujących świadectw stalinowskiej Rosji.
Dzieciństwo i młodość Nadieżdy
Nadieżda Jakowlewna Mandelsztam, z domu Chazina, urodziła się 30 października 1899 roku w Saratowie, w rodzinie żydowskiej wyznania chrześcijańskiego. Jej ojciec był prawnikiem, matka lekarką. Miała dwóch braci i siostrę.
Nadieżda uczęszczała do żeńskiego gimnazjum, gdzie program nauczania dorównywał męskim szkołom, a po maturze rozpoczęła studia prawnicze na Uniwersytecie Kijowskim, których jednak nie ukończyła.
W młodości podróżowała z rodziną po Europie Zachodniej, co wpłynęło na jej szerokie horyzonty i otwartość na świat. W czasie rewolucji październikowej studiowała w pracowni malarki Aleksandry Ekster, co zbliżyło ją do środowiska artystycznego.
Poznanie i związek z Osipem Mandelsztamem
Pierwsze spotkanie Nadieżdy z Osipem Mandelsztamem miało miejsce 1 maja 1919 roku. Ich relacja szybko przerodziła się w głęboką więź – zarówno osobistą, jak i twórczą. W 1921 roku pobrali się, a ich życie naznaczone było ciągłymi przeprowadzkami – mieszkali na Ukrainie, w Piotrogrodzie, Moskwie i Gruzji.
Nadieżda od początku wspierała męża w procesie twórczym: Osip często recytował jej wiersze, a ona je zapisywała i uczyła się na pamięć. To właśnie dzięki niej wiele utworów Mandelsztama przetrwało czasy cenzury i represji. Ich wspólne życie upływało w cieniu narastającego terroru, ale także w atmosferze literackiej pasji i wzajemnego oddania.
Pierwsze represje i zesłanie
W maju 1934 roku Osip Mandelsztam został aresztowany przez NKWD za napisanie wiersza krytykującego Stalina. Poeta został skazany na trzy lata zesłania – najpierw do Czerdynia, potem do Woroneża. Nadieżda mogła towarzyszyć mężowi na zesłaniu, choć sama również była pod stałą obserwacją.
W Woroneżu żyli w skrajnym ubóstwie: czasem mieli do podziału tylko jedno jajko na dwoje, a ich mieszkanie składało się z małego pokoju w większym lokalu. Mimo trudnych warunków, Mandelsztam nie przestawał pisać – wiersze powstawały w myślach, były recytowane żonie, a ona zapamiętywała je słowo w słowo. To była konieczność, bo każdy zapisany tekst mógł zostać skonfiskowany podczas rewizji.
Drugi areszt i śmierć Osipa
W nocy z 1 na 2 maja 1938 roku Osip Mandelsztam został ponownie aresztowany. Tym razem Nadieżda nie mogła mu już towarzyszyć. Poeta został zesłany do łagru na Dalekim Wschodzie, gdzie zmarł w grudniu 1938 roku w obozie we Władywostoku.
Nadieżda przez długi czas nie wiedziała, co stało się z mężem – oficjalna informacja o jego śmierci dotarła do niej dopiero po latach. Straciła nie tylko ukochanego, ale i oparcie w świecie, który stawał się coraz bardziej wrogi wobec „wrogów ludu”. Od tego momentu jej życie było nieustanną walką o zachowanie pamięci o Osipie i jego twórczości.
Życie w cieniu terroru
Po śmierci męża, Nadieżda prowadziła życie koczownicze. Często zmieniała miejsce zamieszkania, ukrywała się przed władzami, utrzymywała z dorywczych prac – m.in. pracowała w fabryce dziewiarskiej, a później wykładała język angielski w Taszkencie.
W czasie II wojny światowej została ewakuowana do Azji Środkowej, gdzie schronienia udzieliła jej Anna Achmatowa. Przez lata żyła w poczuciu zagrożenia, nie mogąc osiąść na stałe w Moskwie. Jej pozycja była niepewna, a środowisko literackie traktowało ją z dystansem. Mimo to Nadieżda nie poddała się – jej głównym celem stało się ocalenie spuścizny Osipa Mandelsztama.
Heroiczna walka o poezję
Nadieżda Mandelsztam podjęła się zadania, które wydawało się niemożliwe: zachować i przekazać potomnym twórczość męża w czasach, gdy samo posiadanie jego wierszy groziło więzieniem lub śmiercią.
Nauczyła się na pamięć dziesiątek utworów, przemycała odpisy do zaufanych osób, ukrywała je w różnych miejscach. Nie mogła ufać nikomu – nawet najbliżsi mogli zostać zmuszeni do donosu. W jej wspomnieniach pojawia się obraz życia w ciągłym strachu: „Nikt nikomu nie ufał. Spotykając się, rozmawialiśmy szeptem i zerkali na ściany…”.
Przez lata prowadziła własne śledztwo, próbując ustalić okoliczności śmierci Osipa i losy jego rękopisów. Jej determinacja sprawiła, że poezja Mandelsztama przetrwała najczarniejsze czasy stalinowskiego terroru.
Codzienność pod presją systemu
Każdy dzień Nadieżdy był walką o przetrwanie. Musiała zdobywać środki do życia, często pożyczając od równie biednych znajomych. Wspominała, że długość kolejek po chleb wskazywała, „na jakim świecie żyjemy”.
Nadieżda pisała: „Po 1937 ludzie przestali się ze sobą spotykać… nastała niemota, pojawiły się pierwsze symptomy letargu”.
Mimo to nie poddała się rozpaczy – jej motorem była pamięć o mężu i przekonanie, że tylko ona może ocalić jego dorobek.
Literackie świadectwo epoki
Po śmierci Stalina sytuacja Nadieżdy stopniowo się poprawiała. W 1956 roku ukończyła studia anglistyczne, a dwa lata później pozwolono jej zamieszkać w Moskwie. W latach 60. rozpoczęła pracę nad monumentalnymi „Wspomnieniami” – trzytomową autobiografią, która stała się jednym z najważniejszych świadectw epoki stalinowskiej.
Pierwszy tom ukazał się w Nowym Jorku w 1970 roku, drugi w Paryżu w 1972, a trzeci również w Paryżu w 1978. „Wspomnienia” to nie tylko opowieść o życiu z Osipem, ale także przenikliwa analiza mechanizmów terroru, strachu i samotności. Nadieżda pisała: „W obliczu nieuchronności zguby nawet strach zanika, bo strach to świtanie nadziei, wola życia, autoafirmacja”.
Po XX Zjeździe KPZR Nadieżda złożyła podanie o rehabilitację męża i rozpoczęła starania o wydanie jego dzieł. Z biegiem lat jej pozycja w środowisku literackim rosła – do jej mieszkania pielgrzymowali badacze twórczości Mandelsztama i młodzi poeci.
W 1965 roku otrzymała jednopokojowe mieszkanie w Moskwie, gdzie do końca życia pracowała nad spuścizną Osipa. Zmarła 29 grudnia 1980 roku, a jej grób na moskiewskim cmentarzu sąsiaduje z symboliczną płytą poświęconą mężowi. Dzięki jej heroicznej postawie, poezja Mandelsztama przetrwała i została uznana za jedno z najważniejszych osiągnięć literatury rosyjskiej XX wieku.
Wybrana bibliografia
- Mandelsztam N., Wspomnienia, Warszawa 2015.
- Romaniuk R., One, Warszawa 2005.
- Tylko tak mogłam uratować męża. Nadieżda Mandelsztam i zapiski z sowieckiego piekła [www.polskieradio24.pl].
- WspomnieniaNadieżdy Mandelsztam jako forma reprezentacji pamięci [www.wuwr.pl].
