Niepozorna córka pastora, która wywróciła świat literatury do góry nogami. Jej powieści do dziś rozpalają wyobraźnię, a bohaterki stały się ikonami kobiecej niezależności. Poznaj historię Jane Austen – autorki, która zrewolucjonizowała spojrzenie na kobiety w XIX-wiecznej Anglii i nie bała się łamać społecznych konwenansów.
Dzieciństwo i rodzina Jane Austen
Jane Austen przyszła na świat 16 grudnia 1775 roku w Steventon, małej parafii w hrabstwie Hampshire. Jej ojciec, George Austen, był duchownym Kościoła Anglikańskiego, a matka, Cassandra z domu Leigh, wywodziła się z rodziny o szlacheckich korzeniach.
W domu Austenów panowała atmosfera intelektualnej swobody – dzieci zachęcano do czytania, a także do pisania własnych utworów. Jane miała siedmioro rodzeństwa: sześciu braci i jedną siostrę, Cassandrę, z którą łączyła ją wyjątkowo silna więź.
Dochód rodziny wynosił nieco ponad 600 funtów rocznie, co czyniło ich zamożnymi, lecz nie bogatymi – Jane nie miała wysokiego posagu, co miało później wpływ na jej życie osobiste. Austenowie często zmieniali miejsce zamieszkania: po Steventon przyszedł czas na Bath, Southampton, a w końcu Chawton, gdzie Jane spędziła ostatnie lata życia.
W rodzinie panował zwyczaj wspólnego czytania na głos, a domowe biblioteki były pełne klasyki i nowości literackich, co pobudzało wyobraźnię przyszłej pisarki.
Pierwsze próby literackie i debiut
Już jako nastolatka Jane Austen zaczęła pisać krótkie formy literackie – satyry, parodie i opowiadania, które dziś znane są jako „Juwenilia”. W latach 1787–1793 powstały pierwsze utwory, m.in. „The History of England” oraz „Love and Friendship”, często ilustrowane przez Cassandrę.
W wieku 20 lat Jane rozpoczęła pracę nad pierwszymi powieściami: „Elinor i Marianne”, „Pierwsze wrażenia” oraz „Susan”. Te wczesne wersje, po latach przeróbek, stały się fundamentem jej najsłynniejszych dzieł: „Rozważnej i romantycznej”, „Dumy i uprzedzenia” oraz „Opactwa Northanger”.
Jej debiut powieściowy nastąpił w 1811 roku, gdy „Rozważna i romantyczna” ukazała się anonimowo jako dzieło „pewnej damy”. Książka spotkała się z pozytywnym przyjęciem i przyniosła autorce 140 funtów dochodu – sumę znaczącą, biorąc pod uwagę ówczesne realia rynku wydawniczego.
Miłość, samotność i wybory życiowe
Jane Austen nigdy nie wyszła za mąż, choć jej życie nie było pozbawione romantycznych uniesień. Najbardziej znaną historią jest jej relacja z Tomem Lefroyem, młodym Irlandczykiem, którego poznała w 1795 roku. Ich znajomość zakończyła się z powodu różnic majątkowych – rodzina Lefroya uznała Jane za zbyt ubogą partię.
W 1802 roku Austen przyjęła oświadczyny Harrisa Bigg-Withera, lecz następnego dnia wycofała się z tej decyzji, tłumacząc to brakiem głębszego uczucia. Jane była świadoma, że małżeństwo z rozsądku nie dałoby jej szczęścia. W listach do siostry Cassandry niejednokrotnie podkreślała, jak ważna jest niezależność i prawo do wyboru własnej drogi. Ostatnie lata życia spędziła w Chawton Cottage, gdzie mogła w spokoju oddać się pisaniu i życiu rodzinnemu.
Najważniejsze powieści Jane Austen
Twórczość Jane Austen obejmuje sześć ukończonych powieści, które dziś uznawane są za klasykę literatury światowej.
„Rozważna i romantyczna” (1811), „Duma i uprzedzenie” (1813), „Mansfield Park” (1814), „Emma” (1815), „Opactwo Northanger” (wyd. pośmiertnie w 1817) oraz „Perswazje” (wyd. pośmiertnie w 1817) to utwory, które łączy precyzyjna obserwacja społecznych konwenansów, ironia i głęboka analiza psychologiczna postaci.
Każda z powieści ukazuje życie angielskiej klasy średniej i wyższej, a głównymi bohaterkami są młode kobiety, które muszą odnaleźć się w świecie pełnym ograniczeń i oczekiwań. Jane Austen eksperymentowała także z innymi formami literackimi – napisała powieść epistolarną „Lady Susan”, niedokończone „Watsonowie” i „Sanditon”, a także liczne opowiadania i listy.
Rzeczywistość kobiet w XIX-wiecznej Anglii
Powieści Austen są nieocenionym źródłem wiedzy o życiu kobiet w epoce regencji. Autorka z niezwykłą przenikliwością ukazywała ograniczenia, jakie nakładało na kobiety społeczeństwo: brak prawa do własności, zależność finansowa od mężczyzn, presja zawarcia korzystnego małżeństwa.
W „Dumie i uprzedzeniu” czytelnik poznaje rodzinę Bennetów, w której pięć córek musi znaleźć mężów, by zapewnić sobie byt. W „Rozważnej i romantycznej” siostry Dashwood stają w obliczu utraty majątku po śmierci ojca. Bohaterki Austen nie są jednak biernymi ofiarami losu – to kobiety inteligentne, dowcipne, zdolne do samodzielnych decyzji. Ich walka o prawo do szczęścia, miłości i niezależności czyni z nich postaci ponadczasowe.
Styl i nowatorstwo literackie
Jane Austen była mistrzynią ironii i subtelnego humoru. Jej styl wyróżnia się precyzyjną konstrukcją zdań, dbałością o szczegół i umiejętnością prowadzenia dialogu.
Wprowadziła do literatury nowatorską technikę narracyjną – mowę pozornie zależną, która pozwala czytelnikowi śledzić myśli i emocje bohaterów bezpośrednio, bez ingerencji narratora. To dzięki temu postacie Austen wydają się tak autentyczne i bliskie.
Autorka była doskonałą obserwatorką ludzkich zachowań – jej powieści pełne są drobnych gestów, spojrzeń i niuansów, które budują napięcie i nadają głębię fabule. Austen nie bała się krytykować społecznych absurdów, a jej satyra do dziś bawi i skłania do refleksji.
Recepcja i wpływ na literaturę
Już za życia Jane Austen zdobyła uznanie krytyków – jej powieści chwalił m.in. Walter Scott, który podziwiał „prawdziwość charakterów i subtelność obserwacji”. Po śmierci autorki jej twórczość stopniowo zyskiwała coraz większą popularność.
W 1870 roku James Edward Austen-Leigh, bratanek pisarki, opublikował „Wspomnienia o Jane Austen”, które przyczyniły się do renesansu zainteresowania jej osobą. W XX i XXI wieku powieści Austen doczekały się licznych adaptacji filmowych i telewizyjnych – „Duma i uprzedzenie” była ekranizowana ponad dziesięć razy, a „Rozważna i romantyczna” i „Emma” również cieszyły się ogromnym powodzeniem. Jane Austen stała się ikoną kultury popularnej, symbolem angielskiej tradycji i kobiecej niezależności.
Cytaty, które przeszły do historii
Jane Austen pozostawiła po sobie wiele cytatów, które do dziś inspirują czytelników na całym świecie. Najbardziej znane zdanie z „Dumy i uprzedzenia” brzmi: „Jest prawdą powszechnie znaną, że samotnemu a bogatemu mężczyźnie brak do szczęścia tylko żony”.
W „Rozważnej i romantycznej” pojawia się ironiczne stwierdzenie: „Byłoby z nich dobre małżeństwo, bo on bogaty, a ona ładna”. Autorka nie szczędziła gorzkich obserwacji: „Świat cierpi na brak mężczyzn, szczególnie tych, którzy są cokolwiek warci”.
Jej bohaterki często podkreślają wartość niezależności i prawa do własnych wyborów: „Myśl o przeszłości tylko wtedy, kiedy może ci ona sprawić przyjemność”.
Obecność w kulturze
Dzieła Jane Austen nie tracą na aktualności – jej powieści są stale wznawiane, tłumaczone na dziesiątki języków i analizowane przez badaczy literatury. Współczesna popkultura chętnie sięga po motywy z jej książek – powstały liczne kontynuacje, pastisze i reinterpretacje, zarówno literackie, jak i filmowe.
W 2017 roku, w 200. rocznicę śmierci pisarki, Bank Anglii umieścił jej podobiznę na banknocie o nominale 10 funtów. Jane Austen stała się symbolem kobiecej siły, niezależności i odwagi w dążeniu do szczęścia. Jej twórczość inspiruje kolejne pokolenia czytelników i twórców, a postacie takie jak Elizabeth Bennet czy Emma Woodhouse na zawsze wpisały się do kanonu światowej literatury.
Wybrana bibliografia
- Worsley L., Jane Austen w domu, Warszawa 2019.
- Le Faye D., Jane Austen: A Family Record, Cambridge 2004.
- Twórczość Jane Austen – chronologia [www.janeausten.pl].
